WYBIERZ WOJEWÓDZTWO 
2013.04.17
Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha
"Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha" została uznana za Pomnik Historii zarządzeniem Prezydenta RP z 8 września 1994 roku (Monitor Polski nr 50 z 1994 r., poz. 416).
Do pobrania: zarządzenie.pdf
Granica zespołu zabytkowego obejmuje katedrę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha wraz z działką gruntu o powierzchni 5,4 ha należącą do Archidiecezji Gdańskiej. Celem ochrony pomnika historii jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, religijne oraz artystyczne, symbolu tradycji królewskiej państwa polskiego i tradycji katedry koronacyjnej królów polskich oraz miejsca kultu św. Wojciecha, apostoła i patrona Polski.
Położenie
Gniezno położone jest na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej w paśmie wzgórz moreny czołowej nad niewielkimi trzema jeziorami: Jelonkiem, Świętokrzyskim i Winiarami.
Centrum miasta stanowi prostokątny rynek na Wzgórzu Panieńskiem otoczony nieregularnym układem ulic. W obrębie murów miejskich znajduje się kościół Św. Trójcy, zespół klasztorny franciszkanów oraz kościół klarysek. Na zachodzie, poza obrębem murów, wznosi się Wzgórze Lecha z katedrą, kościołem św. Jerzego, pałacem arcybiskupim i zespołem kanonii.
Dzieje miasta
Gniezno odegrało znaczną rolę w dziejach Polski: było stołecznym grodem pierwszych Piastów, stąd w 997 roku biskup Wojciech wyruszył na wyprawę misyjną do Prus, tu w 1000 roku przybył cesarz niemiecki Otton III z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha, tu w 1025 roku odbyła się koronacja pierwszego króla Polski Bolesława Chrobrego i jego następców na polskim tronie - Mieszka II i Bolesława Śmiałego.
Pierwsza wzmianka o Gnieźnie pochodzi z 2. połowy XII wieku, lecz tradycja ustna spisana w kronice Galla Anonima sięga IX wieku. Natomiast znaleziska archeologiczne wskazują na prawdopodobieństwo istnienia grodu już w VIII wieku.
Najstarszą częścią Gniezna jest Wzgórze Lecha, zwane również Górą Królewską. W IX i X wiekach gród był ufortyfikowany potężnymi wałami o konstrukcji drewniano-ziemnej i składał się z właściwego grodu z palatium księcia i kaplicy grodowej, podgrodzia z katedrą oraz z dwóch członów obronnych usytuowanych na południe od podgrodzia. Ponadto do grodu należało kilka otwartych skupisk osadniczych.
Około 1235 roku przywilejem Władysława Odonica Gniezno otrzymało prawa miejskie jako jedno z pierwszych miast Wielkopolski. Ulokowano je na Wzgórzu Panieńskim. W końcu XIII lub na początku XIV wieku miasto otoczone zostało murami obronnymi. Istniejący gród na Wzgórzu Lecha stracił charakter obronny, bowiem w jego pobliżu Władysław Odonic wzniósł w połowie XIII wieku zamek książęcy, który arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki przekształcił około połowy XIV wieku w zamek arcybiskupi. Od tego czasu miejsce to stało się dzielnicą rezydencjalną arcybiskupów i kapituły.
W kolejnych wiekach miasto rozwijało się i bogaciło, szczególnie dzięki handlowi prowadzonemu ze Wschodem. W latach 1768-1793 Gniezno pełniło funkcję miasta wojewódzkiego. Istotną datą w historii miasta jest rok 1819, gdy w wyniku pożaru zniszczona została niemal cała zabudowa. Odbudowa jej realizowana była według nowego, pruskiego rozplanowania, m.in. powiększono rynek i przesunięto linię zabudowy od północy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Gniezno stało się głównym ośrodkiem dowodzenia na froncie północno-wschodnim podczas powstania wielkopolskiego. Drugą wojnę światową miasto przetrwało bez większych zniszczeń, ucierpiała jednak katedra.
Katedra na Wzgórzu Lecha
Katedra usytuowana jest na Wzgórzu Lecha u wylotu ul. Tumskiej, prowadzącej do Rynku. Od strony południowej przed kościołem rozciąga się niewielki plac z pomnikiem Bolesława Chrobrego. Od zachodu teren ogranicza stroma skarpa, od wschodu sąsiaduje z zabudową miejską, a od północy z zespołem kanonii, kościołem św. Jerzego i dzwonnicą.
Pierwsza świątynia powstała prawdopodobnie pod koniec IX wieku, następna w X wieku, którą po zniszczeniu w pożarze w 1018 roku odbudował Bolesław Chrobry. Kolejnym zniszczeniom uległa w 1038 roku podczas wyprawy na Polskę Brzetysława Czeskiego i w 1331 roku w wyniku napaści krzyżackiej.
Świątynia w obecnym kształcie, kryjąca w podziemiach relikty poprzednich budowli, powstała dzięki arcybiskupowi Jarosławowi Bogorii Skotnickiemu, który około połowy XIV wieku rozpoczął budowę gotyckiej bazyliki. W pierwszym etapie wzniesiono prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic wokół. W następnych latach (do 1512 roku) zbudowano korpus nawowy, kaplice i wieże. W 1. połowie XVII wieku, za czasów arcybiskupa Macieja Łubieńskiego, nastąpiła częściowa przebudowa świątyni, m.in. nakryto wspólnym dachem nawy, obejście i wieniec kaplic, zmieniono wystrój wnętrza i przebudowano kaplice w stylu barokowym oraz położono marmurową posadzkę. Po pożarze w 1760 roku, który zniszczył dachy, hełmy wież, sklepienia nawy głównej i prezbiterium, katedrę odbudowano i częściowo przekształcono w stylu barokowo-klasycystycznym według projektu architekta Efraima Schroegera (ok. 1790).
W okresie międzywojennym, tj. w latach 1927-1930, na terenie katedry prowadzone zostały prace konserwatorskie i badania archeologiczne. W 1945 roku pożar zniszczył dachy, hełmy wież i częściowo sklepienia, które w następnych latach zabezpieczano i odbudowywano. Od 1953 roku trwały prace, prowadzone pod kierunkiem architekta Aleksandra Halasa, nad regotyzacją nawy głównej i prezbiterium, a od 1959 roku badania archeologiczne wewnątrz katedry. Odnalezione lub odsłonięte spod tynku liczne elementy architektoniczne i dekoracyjne, pochodzące z pierwotnych budowli, pozwoliły odtworzyć i doprecyzować dzieje katedry gnieźnieńskiej.
W latach 80. i 90. XX stulecia katedra poddana została pracom konserwatorskim z okazji przygotowań do obchodów milenijnych śmierci św. Wojciecha (1997), a także Zjazdu Gnieźnieńskiego (2000).
Katedra gnieźnieńska to gotycka, trójnawowa bazylika z obejściem, wokół nawy i prezbiterium otoczona jest wieńcem kaplic. Od strony zachodniej usytuowane są dwie potężne wieże zwieńczone barokowymi hełmami.
Pośród wielu wspaniałych dzieł sztuki znajdujących się w świątyni najbardziej znane i bodaj najznakomitsze to słynne Drzwi Gnieźnieńskie i trumna z relikwiami św. Wojciecha.
Drzwi Gnieźnieńskie to jeden z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki romańskiej. Umieszczone są w gotyckim portalu wejścia południowego do katedry. Skrzydła odlane z brązu ok. 1170 roku są nierównej wielkości, i co ciekawe, jedno z nich jest odlane w całości, drugie zaś składa się z 24 zlutowanych części. Powierzchnia każdego z nich podzielona jest na 9 kwater, w których widnieją płaskorzeźby ze scenami z życia i śmierci św. Wojciecha. Skrzydła obramowane są bordiurą z wicią roślinną oraz z wplecionymi motywami figuralnymi i zoomorficznymi.
Trumna z relikwiami św. Wojciecha umieszczona jest w prezbiterium na wysokim cokole pod dekoracyjnym baldachimem (konfesją). Wykonana została ze srebra przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennen w 1662 roku. Na bokach trumny i na wieku obejrzeć można 10 płaskorzeźbionych scen z życia św. Wojciecha, a na wieku zaś jego rzeźbioną postać. Podtrzymywana jest przez cztery postaci, które symbolizują cztery stany, a wykonał je w 1895 roku Władysław Marcinkowski. W 1986 roku relikwiarz św. Wojciecha, w wyniku bezmyślnej kradzieży, został poważnie uszkodzony. Szczęśliwie odzyskany, w następnym roku został częściowo zrekonstruowany. Za konfesją usytuowana jest tomba z czerwonego marmuru z dawnego grobowca św. Wojciecha, z jego postacią, której autorem jest Hans Brandt (1478-1486).
Interesujące są dwa portale gotyckie. Jeden z nich to portal, znajdujący się kruchcie południowej i stanowiący obramienie drzwi gnieźnieńskich, pochodzi z 2 poł XIV wieku. Środkową jego część wypełnia scena Sądu Ostatecznego, ościeża są bogato profilowane, zwieńczone głowami. Dekoracji dopełniają łuki archiwolty ozdobione motywami figuralnymi i zwierzęcymi oraz roślinnymi na gzymsie.
Drugi, niezwykle cenny gotycki portal, pochodzący z ok. 1400 roku znajduje się w kruchcie północnej i ozdobiony jest sceną Ukrzyżowania.
Z bogatego gotyckiego wystroju katedry – detali architektonicznych, zworników, łuków sklepień, fryzów – zwracają uwagę dwie płyty nagrobne z końca XV wieku wmurowane w ścianę zachodnią: odlana z brązu płyta arcybiskupa Jakuba z Sienna oraz marmurowa arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego – dzieło Wita Stwosza z 1495 roku.
Ze skromnym prezbiterium kontrastuje bogata dekoracja korpusu nawowego. Na kapitelach kolumn, archiwoltach arkad międzynawowych, na żebrach sklepiennych i fryzach obejrzeć można przedstawienia figuralne i roślinne o dużej rozmaitości motywów, sceny polowań na jelenie, walki z niedźwiedziem i smokiem, głowy ludzkie oraz wiele rodzajów zworników.
Dopełnieniem architektury świątyni są kaplice i ich wyposażenie. Wznoszone lub częściowo przebudowane w wiekach XVII i XVIII na grobowe biskupów i kanoników zamknięte są kutymi kratami (XIV-XVIII) osadzonymi w pięknych barokowych portalach z ciemnego i jasnego marmuru.
Najciekawsze z nich to: kaplica arcybiskupa Teodora Potockiego zbudowana w latach 1727-1730 przez Pompeo Ferrariego, z owalną kopułą, jednolitym wystrojem wnętrza i polichromią Jana Macieja Meyera; kaplica arcybiskupa Wawrzyńca Gembickiego, pochodząca z XIV wieku, przebudowana w latach 1624-1648, z monumentalnym nagrobkiem arcybiskupa wykonanym z czarnego marmuru, dłuta Sebastiana Sali;
kaplica Kołudzkich, wzniesiona w XIV wieku, przebudowana w 1647 roku, z jednolitym wyposażeniem wnętrza z czasów przebudowy; kaplica św. Mikołaja (Dzierzgowskiego) pochodzi z XIV wieku, remontowana w 1554 i 1795 roku, z gotycką arkadą dekorowaną rzeźbionymi scenami myśliwskimi i polichromią renesansową, z dwoma nagrobkami: arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego z 2. ćw. XVI wieku - dzieło Jana Marii Padovano i arcybiskupa Mikołaja Dzierzgowskiego z 2. połowy XVI wieku wykonany prawdopodobnie przez Hieronima Canavesiego; kaplica Łubieńskich powstała w latach 40. XVII wieku w wyniku połączenia dwóch kaplic gotyckich, z nagrobkiem arcybiskupa Mikołaja Łubieńskiego z marmuru i alabastru, nad portalem wsch. widoczna jest gotycka ostrołukowa arkada z polichromowaną dekoracją rzeźbiarską.
Warte obejrzenia są podziemia katedry, gdzie znajdują się fragmenty pierwszych świątyń i grobowce arcybiskupów.
W bibliotece katedralnej zgromadzone są cenne starodruki i rękopisy, bogato ilustrowane, w pięknych oprawach, a także muzykalia - utwory polskich kompozytorów z XVI-XVIII wieku.
Katedra gnieźnieńska, zwana matką polskich katedr, nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich, należy do najcenniejszych zabytków w Polsce. Część jej dawnego wyposażenia, w tym wspaniałe kodeksy iluminowane, naczynia liturgiczne, relikwiarze oraz portrety trumienne, przechowywane są w Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym.
INNE ZABYTKI
- kościół św. Jerzego na Wzgórzu Lecha - pochodzi z k. XVIII wieku, przy budowie wykorzystano wtórnie użytych romańskich kamiennych ciosów, wyposażenie barokowe.
- zespół kanonii - rezydencji kanoników i księży - z XVIII i XIX w. W jednej z nich, tzw. kolegiacie Potockiego mieści się Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
- na pd. od Rynku kościół farny pw. Świętej Trójcy, wzniesiony ok. 1420-1430 roku, gotycki z barokowym wyposażeniem.
- gotycki kościół ze sklepieniami gotyckimi, XVIII-wiecznym wyposażeniem, połączony z dawnym kościołem klarysek pochodzącym z XIII wieku.
Do pobrania: zarządzenie.pdf
Granica zespołu zabytkowego obejmuje katedrę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha wraz z działką gruntu o powierzchni 5,4 ha należącą do Archidiecezji Gdańskiej. Celem ochrony pomnika historii jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, religijne oraz artystyczne, symbolu tradycji królewskiej państwa polskiego i tradycji katedry koronacyjnej królów polskich oraz miejsca kultu św. Wojciecha, apostoła i patrona Polski.
Położenie
Gniezno położone jest na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej w paśmie wzgórz moreny czołowej nad niewielkimi trzema jeziorami: Jelonkiem, Świętokrzyskim i Winiarami.
Centrum miasta stanowi prostokątny rynek na Wzgórzu Panieńskiem otoczony nieregularnym układem ulic. W obrębie murów miejskich znajduje się kościół Św. Trójcy, zespół klasztorny franciszkanów oraz kościół klarysek. Na zachodzie, poza obrębem murów, wznosi się Wzgórze Lecha z katedrą, kościołem św. Jerzego, pałacem arcybiskupim i zespołem kanonii.
Dzieje miasta
Gniezno odegrało znaczną rolę w dziejach Polski: było stołecznym grodem pierwszych Piastów, stąd w 997 roku biskup Wojciech wyruszył na wyprawę misyjną do Prus, tu w 1000 roku przybył cesarz niemiecki Otton III z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha, tu w 1025 roku odbyła się koronacja pierwszego króla Polski Bolesława Chrobrego i jego następców na polskim tronie - Mieszka II i Bolesława Śmiałego.
Pierwsza wzmianka o Gnieźnie pochodzi z 2. połowy XII wieku, lecz tradycja ustna spisana w kronice Galla Anonima sięga IX wieku. Natomiast znaleziska archeologiczne wskazują na prawdopodobieństwo istnienia grodu już w VIII wieku.
Najstarszą częścią Gniezna jest Wzgórze Lecha, zwane również Górą Królewską. W IX i X wiekach gród był ufortyfikowany potężnymi wałami o konstrukcji drewniano-ziemnej i składał się z właściwego grodu z palatium księcia i kaplicy grodowej, podgrodzia z katedrą oraz z dwóch członów obronnych usytuowanych na południe od podgrodzia. Ponadto do grodu należało kilka otwartych skupisk osadniczych.
Około 1235 roku przywilejem Władysława Odonica Gniezno otrzymało prawa miejskie jako jedno z pierwszych miast Wielkopolski. Ulokowano je na Wzgórzu Panieńskim. W końcu XIII lub na początku XIV wieku miasto otoczone zostało murami obronnymi. Istniejący gród na Wzgórzu Lecha stracił charakter obronny, bowiem w jego pobliżu Władysław Odonic wzniósł w połowie XIII wieku zamek książęcy, który arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki przekształcił około połowy XIV wieku w zamek arcybiskupi. Od tego czasu miejsce to stało się dzielnicą rezydencjalną arcybiskupów i kapituły.
W kolejnych wiekach miasto rozwijało się i bogaciło, szczególnie dzięki handlowi prowadzonemu ze Wschodem. W latach 1768-1793 Gniezno pełniło funkcję miasta wojewódzkiego. Istotną datą w historii miasta jest rok 1819, gdy w wyniku pożaru zniszczona została niemal cała zabudowa. Odbudowa jej realizowana była według nowego, pruskiego rozplanowania, m.in. powiększono rynek i przesunięto linię zabudowy od północy. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku Gniezno stało się głównym ośrodkiem dowodzenia na froncie północno-wschodnim podczas powstania wielkopolskiego. Drugą wojnę światową miasto przetrwało bez większych zniszczeń, ucierpiała jednak katedra.
Katedra na Wzgórzu Lecha
Katedra usytuowana jest na Wzgórzu Lecha u wylotu ul. Tumskiej, prowadzącej do Rynku. Od strony południowej przed kościołem rozciąga się niewielki plac z pomnikiem Bolesława Chrobrego. Od zachodu teren ogranicza stroma skarpa, od wschodu sąsiaduje z zabudową miejską, a od północy z zespołem kanonii, kościołem św. Jerzego i dzwonnicą.
Pierwsza świątynia powstała prawdopodobnie pod koniec IX wieku, następna w X wieku, którą po zniszczeniu w pożarze w 1018 roku odbudował Bolesław Chrobry. Kolejnym zniszczeniom uległa w 1038 roku podczas wyprawy na Polskę Brzetysława Czeskiego i w 1331 roku w wyniku napaści krzyżackiej.
Świątynia w obecnym kształcie, kryjąca w podziemiach relikty poprzednich budowli, powstała dzięki arcybiskupowi Jarosławowi Bogorii Skotnickiemu, który około połowy XIV wieku rozpoczął budowę gotyckiej bazyliki. W pierwszym etapie wzniesiono prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic wokół. W następnych latach (do 1512 roku) zbudowano korpus nawowy, kaplice i wieże. W 1. połowie XVII wieku, za czasów arcybiskupa Macieja Łubieńskiego, nastąpiła częściowa przebudowa świątyni, m.in. nakryto wspólnym dachem nawy, obejście i wieniec kaplic, zmieniono wystrój wnętrza i przebudowano kaplice w stylu barokowym oraz położono marmurową posadzkę. Po pożarze w 1760 roku, który zniszczył dachy, hełmy wież, sklepienia nawy głównej i prezbiterium, katedrę odbudowano i częściowo przekształcono w stylu barokowo-klasycystycznym według projektu architekta Efraima Schroegera (ok. 1790).
W okresie międzywojennym, tj. w latach 1927-1930, na terenie katedry prowadzone zostały prace konserwatorskie i badania archeologiczne. W 1945 roku pożar zniszczył dachy, hełmy wież i częściowo sklepienia, które w następnych latach zabezpieczano i odbudowywano. Od 1953 roku trwały prace, prowadzone pod kierunkiem architekta Aleksandra Halasa, nad regotyzacją nawy głównej i prezbiterium, a od 1959 roku badania archeologiczne wewnątrz katedry. Odnalezione lub odsłonięte spod tynku liczne elementy architektoniczne i dekoracyjne, pochodzące z pierwotnych budowli, pozwoliły odtworzyć i doprecyzować dzieje katedry gnieźnieńskiej.
W latach 80. i 90. XX stulecia katedra poddana została pracom konserwatorskim z okazji przygotowań do obchodów milenijnych śmierci św. Wojciecha (1997), a także Zjazdu Gnieźnieńskiego (2000).
Katedra gnieźnieńska to gotycka, trójnawowa bazylika z obejściem, wokół nawy i prezbiterium otoczona jest wieńcem kaplic. Od strony zachodniej usytuowane są dwie potężne wieże zwieńczone barokowymi hełmami.
Pośród wielu wspaniałych dzieł sztuki znajdujących się w świątyni najbardziej znane i bodaj najznakomitsze to słynne Drzwi Gnieźnieńskie i trumna z relikwiami św. Wojciecha.
Drzwi Gnieźnieńskie to jeden z najcenniejszych zabytków polskiej sztuki romańskiej. Umieszczone są w gotyckim portalu wejścia południowego do katedry. Skrzydła odlane z brązu ok. 1170 roku są nierównej wielkości, i co ciekawe, jedno z nich jest odlane w całości, drugie zaś składa się z 24 zlutowanych części. Powierzchnia każdego z nich podzielona jest na 9 kwater, w których widnieją płaskorzeźby ze scenami z życia i śmierci św. Wojciecha. Skrzydła obramowane są bordiurą z wicią roślinną oraz z wplecionymi motywami figuralnymi i zoomorficznymi.
Trumna z relikwiami św. Wojciecha umieszczona jest w prezbiterium na wysokim cokole pod dekoracyjnym baldachimem (konfesją). Wykonana została ze srebra przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennen w 1662 roku. Na bokach trumny i na wieku obejrzeć można 10 płaskorzeźbionych scen z życia św. Wojciecha, a na wieku zaś jego rzeźbioną postać. Podtrzymywana jest przez cztery postaci, które symbolizują cztery stany, a wykonał je w 1895 roku Władysław Marcinkowski. W 1986 roku relikwiarz św. Wojciecha, w wyniku bezmyślnej kradzieży, został poważnie uszkodzony. Szczęśliwie odzyskany, w następnym roku został częściowo zrekonstruowany. Za konfesją usytuowana jest tomba z czerwonego marmuru z dawnego grobowca św. Wojciecha, z jego postacią, której autorem jest Hans Brandt (1478-1486).
Interesujące są dwa portale gotyckie. Jeden z nich to portal, znajdujący się kruchcie południowej i stanowiący obramienie drzwi gnieźnieńskich, pochodzi z 2 poł XIV wieku. Środkową jego część wypełnia scena Sądu Ostatecznego, ościeża są bogato profilowane, zwieńczone głowami. Dekoracji dopełniają łuki archiwolty ozdobione motywami figuralnymi i zwierzęcymi oraz roślinnymi na gzymsie.
Drugi, niezwykle cenny gotycki portal, pochodzący z ok. 1400 roku znajduje się w kruchcie północnej i ozdobiony jest sceną Ukrzyżowania.
Z bogatego gotyckiego wystroju katedry – detali architektonicznych, zworników, łuków sklepień, fryzów – zwracają uwagę dwie płyty nagrobne z końca XV wieku wmurowane w ścianę zachodnią: odlana z brązu płyta arcybiskupa Jakuba z Sienna oraz marmurowa arcybiskupa Zbigniewa Oleśnickiego – dzieło Wita Stwosza z 1495 roku.
Ze skromnym prezbiterium kontrastuje bogata dekoracja korpusu nawowego. Na kapitelach kolumn, archiwoltach arkad międzynawowych, na żebrach sklepiennych i fryzach obejrzeć można przedstawienia figuralne i roślinne o dużej rozmaitości motywów, sceny polowań na jelenie, walki z niedźwiedziem i smokiem, głowy ludzkie oraz wiele rodzajów zworników.
Dopełnieniem architektury świątyni są kaplice i ich wyposażenie. Wznoszone lub częściowo przebudowane w wiekach XVII i XVIII na grobowe biskupów i kanoników zamknięte są kutymi kratami (XIV-XVIII) osadzonymi w pięknych barokowych portalach z ciemnego i jasnego marmuru.
Najciekawsze z nich to: kaplica arcybiskupa Teodora Potockiego zbudowana w latach 1727-1730 przez Pompeo Ferrariego, z owalną kopułą, jednolitym wystrojem wnętrza i polichromią Jana Macieja Meyera; kaplica arcybiskupa Wawrzyńca Gembickiego, pochodząca z XIV wieku, przebudowana w latach 1624-1648, z monumentalnym nagrobkiem arcybiskupa wykonanym z czarnego marmuru, dłuta Sebastiana Sali;
kaplica Kołudzkich, wzniesiona w XIV wieku, przebudowana w 1647 roku, z jednolitym wyposażeniem wnętrza z czasów przebudowy; kaplica św. Mikołaja (Dzierzgowskiego) pochodzi z XIV wieku, remontowana w 1554 i 1795 roku, z gotycką arkadą dekorowaną rzeźbionymi scenami myśliwskimi i polichromią renesansową, z dwoma nagrobkami: arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego z 2. ćw. XVI wieku - dzieło Jana Marii Padovano i arcybiskupa Mikołaja Dzierzgowskiego z 2. połowy XVI wieku wykonany prawdopodobnie przez Hieronima Canavesiego; kaplica Łubieńskich powstała w latach 40. XVII wieku w wyniku połączenia dwóch kaplic gotyckich, z nagrobkiem arcybiskupa Mikołaja Łubieńskiego z marmuru i alabastru, nad portalem wsch. widoczna jest gotycka ostrołukowa arkada z polichromowaną dekoracją rzeźbiarską.
Warte obejrzenia są podziemia katedry, gdzie znajdują się fragmenty pierwszych świątyń i grobowce arcybiskupów.
W bibliotece katedralnej zgromadzone są cenne starodruki i rękopisy, bogato ilustrowane, w pięknych oprawach, a także muzykalia - utwory polskich kompozytorów z XVI-XVIII wieku.
Katedra gnieźnieńska, zwana matką polskich katedr, nekropolia arcybiskupów gnieźnieńskich, należy do najcenniejszych zabytków w Polsce. Część jej dawnego wyposażenia, w tym wspaniałe kodeksy iluminowane, naczynia liturgiczne, relikwiarze oraz portrety trumienne, przechowywane są w Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnym.
INNE ZABYTKI
- kościół św. Jerzego na Wzgórzu Lecha - pochodzi z k. XVIII wieku, przy budowie wykorzystano wtórnie użytych romańskich kamiennych ciosów, wyposażenie barokowe.
- zespół kanonii - rezydencji kanoników i księży - z XVIII i XIX w. W jednej z nich, tzw. kolegiacie Potockiego mieści się Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
- na pd. od Rynku kościół farny pw. Świętej Trójcy, wzniesiony ok. 1420-1430 roku, gotycki z barokowym wyposażeniem.
- gotycki kościół ze sklepieniami gotyckimi, XVIII-wiecznym wyposażeniem, połączony z dawnym kościołem klarysek pochodzącym z XIII wieku.