Miejsca wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO:
Pomniki historii:
Inne ważne zabytki regionu
Na terenie obejmującym województwo mazowieckie zarejestrowanych jest 6249 (dane KOBiDZ) obiektów zabytkowych w grupie zabytków nieruchomych, którą tworzą zarówno pojedyncze obiekty architektoniczne, ich zespoły czy całe układy urbanistyczne. Poza większymi ośrodkami miejskimi są to obiekty rozproszone po mniejszych miejscowościach i wsiach, często z dala od linii komunikacyjnych. Chronologia ich sięga od XII do XX wieku. Do grupy najcenniejszych i najbardziej znanych zabytków należy warszawska Starówka, uhonorowana wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako pierwsza na taką skalę odbudowa połączona z rekonstrukcją historycznego założenia miejskiego, oraz historyczne centrum miasta Warszawy wraz z Traktem Królewskim i Wilanowem, uznane za Pomnik Historii. Zarówno prace nad wpisem zabytków do rejestru, jak i powyższe, podnoszące rangę zabytku wpisy jako Pomnik Historii czy UNESCO, mają charakter otwarty i ciągły. Dlatego też podane informacje liczbowe z roku na roku ulegają zamianie.
Równie otwarty charakter posiada wiedza o zabytkach, gromadzona w różnorodnej formie w dokumentacjach czy publikacjach. Każda praca konserwatorska przy zabytkach, szczególnie w przypadku tych najstarszych, może wnieść wiele nowych informacji, nierzadko zmieniając przyjętą powszechnie metrykę zabytku czy jego wartości. Dlatego zabytek, jako materialny ślad działalności człowieka w różnych epokach, może posiadać wiele nawarstwień świadczących o naszej przeszłości a za tym nadal wiele tajemnic.
Poniższe przykłady zabytków na terenie województwa mazowieckiego w odniesieniu do chronologii ich powstania stanowią subiektywny wybór, ilustrujący opis zasobu.
Z najwcześniejszego okresu pochodzi katedra w Płocku i kościół klasztorny kanoników regularnych w Czerwińsku, ufundowane w 1 ćw. XII w. przez biskupa płockiego Aleksandra z Malonne. Romański charakter odzwierciedla jedynie kościół czerwiński, którego znaczenie w skali kraju podnoszą jedne z nielicznych w Polsce zachowane romańskie malowidła ścienne. Z okresu średniowiecza pochodzą zabytki reprezentowane głównie przez obiekty sakralne, które jako nieliczne budowle były murowane. Cechą charakterystyczną dla tej grupy jest również to, że budowle te ulegały z czasem licznym przebudowom, dlatego też obecny ich wygląd nosi wiele nawarstwień następujących po sobie epok np. kolegiata w Pułtusku, kościół nowomiejski farny w Warszawie, kościół farny w Ciechanowie czy liczna grupa kościołów i założeń klasztornych tego okresu: Dominikanów, Bernardynów, Augustianów, Karmelitów. Ciekawy przykład gotyckiej budowli, którego centralna bryła jest rzadkością w skali kraju, stanowi XV wieczny kościół w Miszewie Murowanym koło Płocka. Nieliczną grupę obiektów architektury świeckiej stanowią zachowane zazwyczaj jako forma historycznej ruiny zamki obronne w Czersku, Ciechanowie, Liwie i Sochaczewie. O istnieniu innych zamków świadczą zachowane fragmenty budowli np. w Płocku czy Szreńsku lub jedynie w warstwie podziemnej np. Zakroczym. W przypadku średniowiecznych zamków w Pułtusku i Szydłowcu, obiekty te przechodząc liczne epokowe rozbudowy, służą do czasów obecnych, pierwszy jako siedziba Stowarzyszenia Wspólnota Polska a drugi jako ośrodek kultury i Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych.
Ciekawym przykładem zabytku, świadczącym o rozwoju urbanistycznym miast, jest Miasto Kazimierzowskie w Radomiu – rozplanowane w formie owalu, zachowane za przyczyną przeniesienia centrum miasta poza historyczne mury.
Epokę renesansu reprezentuje dwór w Chrzęstnem koło Wołomina, posiadający późnorenesansowe sklepienia i mało spotykane na Mazowszu modrzewiowe stropy belkowe. Przykładem barokowej budowli jest pałac w Otwocku Wielkim, posiadający bogate wyposażenie wystroju elewacji jak i wnętrz. Wśród barokowych budowli sakralnych należy wskazać kościół w Kobyłce, czy kościoły w Węgrowie. Niewątpliwie interesującym założeniem przestrzennym z XVII w. jest rozplanowanie miasta Góra Kalwaria , nazywanego także Nowym Jeruzalem, jako drogi kalwaryjskiej. Zabytek w tym przypadku stanowi specyficzny dla epoki plan miasta w kształcie krzyża, jak również zabudowa, głównie sakralna powstała w ramach tego założenia. Równie interesujące koncepcje urbanistyczne i budowlane pojawiły się w stołecznej Warszawie, której krajobraz wzbogacały licznie powstające pałace miejskie i kościoły.
Wiek XVIII i początek XIX, na który przypadają czasy stanisławowskie, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, charakteryzując się wzmożonym ruchem budowlanym, reprezentowany jest dużą ilością i różnorodnością zabytków. Tendencje do regulacji istniejących układów miejskich przekładają się na rozwój miast, którym przybywa zachowanej do dzisiaj zabudowy mieszkaniowej, jak i typowo miejskich budowli, jak ratusz, jatki, miejskie rogatki. Dla przykładu można wymienić w tej grupie szczególnie miasta Płock, Sochaczew, Radom, Siedlce. Zgodnie z planami Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, rozwijane jest budownictwo związane z łącznością i rozwojem infrastruktury, np. karczmy, zajazdy, punkty pocztowe, kuźnie, zlokalizowane przy rozbudowanej sieci dróg – np. budynki zajadów pocztowych w Tarczynie, Jabłonnie, Miedznie. Odrębny temat stanowi budownictwo militarne, reprezentowane przez zespoły Twierdzy Modlin, Twierdzy Warszawa. Poza miastami powstają wielkie rezydencje wiejskie, złożone głównej budowli pałacowej położonej w otoczeniu parku i z licznych zabudowań gospodarczych i folwarku. Do czołowych zespołów pałacowo-parkowych należą np. Jabłonna, Mała Wieś, Sterdyń, Radziejowice, Młochów, Rybienko, Guzów.
Pojawiają się nowe idee urbanistyczne odpowiadające nowym potrzebom industrializacji i uprzemysłowieniu ośrodków miejskich. Na tej kanwie powstaje na surowym korzeniu Żyrardów, oraz liczne w miastach dzielnice fabryczne. Dobrą komunikację i rozwój powstającym ośrodkom zapewnia sieć kolei żelaznej i towarzyszące im zabudowa dworców powstałych w poł XIX w.
W 2 poł. XIX w. i pocz. XX rozpoczyna się poszukiwanie spokoju i wytchnienia, powstają liczne wokół Warszawy ośrodki miejskie i osady, odwołujące się do idealistycznych układów „miasta – ogrodu” np. Podkowa Leśna, czy innych form posiadających letniskowy charakter czy wręcz właściwości uzdrowiskowe, np. Otwock – kompleksy sanatoryjne, wille letniskowe „Świdermaier”, Konstancin Jeziorna - Zalesie, Milanówek. Charakterystycznym dla tego okresu stylem jest eklektyzm, czerpiący formy z różnych epok, czasem dowolnie je zestawiając, np. fantazyjne formy willi w Konstancinie, wystroje elewacji kamienic i pałaców miejskich w większych miastach.
Równocześnie do opisywanych zjawisk budowlanych występujących w ośrodkach miejskich trwa charakterystyczny dla Mazowsza rozwój siedzib szlacheckich i drobnoszlacheckiego. W różnorodne, skromne formy dworów i dworków obfituje szczególnie rejon północnego Mazowsza i Podlasia, charakterystyczne obszary Kurpi, Puszczy Białej, które są jednocześnie terenami o silnie zakorzenionej tożsamości i tradycji ludowej. Trendy historyczne, poszukiwanie charakteru narodowego przeplatały się w okresie międzywojennym z nowoczesnym stylem modernizmu i funkcjonalizmu, które stały na przeciwnym biegunie. Styl ten wyrażany był w surowości obiektów inżynieryjnych ale też budynkach użyteczności publicznej i domach mieszkalnych. Do sztandarowych dzieł modernizmu należą m.in. dawne sanatorium gruźlicze w Otwocku czy warszawski kompleks budynków Akademii Wychowania Fizycznego. Na zakończenie tego przekroju zabytków Mazowsza wymienić należy dzieła powstałe w epoce socrealizmu, które reprezentuje Pałac Kultury i Nauki czy kino Ochota w Warszawie.
WYBIERZ WOJEWÓDZTWO 
