Dzisiejsze województwo pomorskie obejmuje obszar historycznego Pomorza Wschodniego, większości Żuław Wiślanych oraz Powiśla. Jest jednym z najbardziej zróżnicowanych pod względem etnograficznym regionem w kraju. Wydarzenia historyczne XX wieku, a przede wszystkim związana z nimi intensywna migracja rdzennej ludności (Kaszubów, Kociewiaków i Powiślan) oraz napływ mieszkańców tzw. kresów wschodnich, a nadto ludności przesiedlonej w ramach akcji „Wisła” była powodem silnej ingerencji w strukturę etniczną regionu. Jednakże można na tym terenie odnaleźć relikty kultur wpisujących się we wspólne dziedzictwo europejskie (kultura wielbarska, kultura obróbki bursztynu) oraz wspólne dziedzictwo Morza Bałtyckiego i Europy Północnej: kultura rzucewska, kultura Wikingów, dziedzictwo Gotlandii oraz dziedzictwo Hanzy. Każda z nich jak również obecność na tych terenach zakonów cystersów, franciszkanów, dominikanów (w tym rycerskich: krzyżaków, joannitów) oraz osadnictwa olęderskiego i mennonickiego pozostawiła po sobie materialne pamiątki.
Poniżej wskazano charakterystyczne grupy zabytków w ramach których wymieniono szczególnie cenne zespoły i obiekty.
Zespoły urbanistyczne i ruralistyczne
Na terenie województwa występuje 59 wielkoobszarowych założeń miejskich i wiejskich. Najwięcej z nich występuje w Trójmieście. Najstarsze założenia średniowiecze to: Stare Miasto, Główne Miasto, Osiek, Oliwa i Jelitkowo w Gdańsku, Dolne Miasto w Gdańsku (XVII w.), zespół urbanistyczno-krajobrazowy Sopotu z przełomu XIX/XX oraz XX-wieczna Gdynia.
Zabytkowe układy urbanistyczne to przede wszystkim układy przestrzenne miast lokowanych w średniowieczu: Bytów, Chojnice, Człuchów, Gniew, Kościerzyna, Kwidzyn, Nowy Staw, Lębork, Malbork, Prabuty, Puck, Słupsk, Skarszewy, Starogard Gdański, Sztum, Tczew. Jedynym przykładem miasta nowożytnego w regionie jest Wejherowo (1650 r.)
i Gdynia (1926 r.).
Układy ruralistyczne reprezentują założenia powstałe w średniowieczu:
- wsie żuławskie, wsie w Delcie Wisły,
- wsie rybackie (Jastarnia),
- wsie przyklasztorne (Żukowo),
- i inne (Mechowo).
Ważną grupę stanowią również wsie XVII i XVIII-wieczne: Wdzydze Tucholskie, Juszki, Trąbki Wielkie, w tym również wsie pohutnicze (Stężycka Huta, Klukowa Huta).
Dzieła architektury i budownictwa
Obiekty sakralne
Do szczególnie cennych budowli sakralnych występujących na terenie województwa pomorskiego należą:
- zespoły kościelne i klasztorne – m.in. zespół pocysterski w Oliwie, zespół pocysterski w Pelplinie, zespół pocysterski w Żarnowcu, zespół kościoła św. Trójcy w Gdańsku, kościół ponorbertański w Żukowie, zespół pojezuicki w Gdańsku-Starych Szkotach, zespół pojezuicki w Chojnicach;
- okazałe miejskie kościoły gotyckie – m.in. w Gdańsku, Tczewie, Gniewie, Chojnicach, Pucku;
- wiejskie kościoły gotyckie – m.in. w Gnojewie, Koźlinach, Kłodawie, Lublewie, Mierzeszynie, Subkowach, Trutnowach;
- wiejskie kościoły z XVII i XVIII w – kościół pw. św. Ignacego Loyoli w Gdańsku-Oruni, w Czapielsku, Trąbkach Wielkich, Kiezmarku , Stegnie, Palczewie, Świerkach;
- kościoły barokowe oraz gotyckie przebudowane w baroku – Kaplica Królewska w Gdańsku, kościoły w Łęgowie i w Różynach;
- kościoły neostylowe – np.: w Swornychgaciach, Brusach, Chmielnie, Przodkowie, Krokowej, Brzeźnie Lęborskim, Świetlinie;
- zespoły kalwaryjne w Wejherowie i w Wielu.
- Oddzielną ważną grupę tworzą synagogi: w Gdańsku-Wrzeszczu, Starogardzie Gdańskim i Kwidzynie oraz zbory np. w Mierzeszynie.
-
Warto również wspomnieć o ekspozycji archeologicznej w podziemiach Hali Targowej w Gdańsku, gdzie prezentowane są relikty romańskiego kościoła św. Mikołaja.
Obiekty rezydencjonalne
Charakterystyczną dla regionu grupę tych budowli stanowią zamki (11 obiektów):
- duże zamki krzyżackie - Bytów, Gniew, Malbork, Sztum;
- małe zamki krzyżackie – strażnice - Przezmark, Stara Kiszewa;
- zamki kapitulne - Kwidzyn;
- ruiny zamków - Sobowidz, Osiek.
Na terenie województwa występuje 76 pałaców wpisanych do rejestru zabytków. Wśród nich: barokowy w Krokowej, klasycystyczny – w Sasinie, oraz duża grupa neostylowych z XIX w. i przełomu XIX/XX w.: Przebendowskich w Wejherowie, Wiechertów w Starogardzie Gdańskim, w Rzucewie, w Nowej Wsi Rzecznej, Sucuminie, Chynowie.
Do najcenniejszych dworów (142 wpisane do rejestru zabytków) należy:
- XVIII-wieczny szkieletowy dwór w Mirachowie. Najliczniejszą grupę dworów z XIX i XX w. reprezentują: w Ciekocinie, Zbeninach, Sikorzynie, Starej Janii, Kopytkowie.
Obiekty publiczne
W grupie tej występują:
- ratusze (gotyckie i gotycko-renesansowe na czele z ratuszami Głównego i Starego Miasta w Gdańsku, z reliktami gotyckimi w Gniewie, oraz z przełomu XIX i XX w. w Chojnicach i Kościerzynie);
- dworce kolejowe (Gdańsk, Gdynia, Malbork)
- siedziby stowarzyszeń i organizacji (Dwór Artusa i Dwór Bractwa św. Jerzego w Gdańsku, Dom Bractwa Strzeleckiego w Bytowie);
- zespoły szpitalne i przytułki (Zakład Balneologiczny w Sopocie, Starogard Gdański – Kocborowo, Puck, Wejherowo, Szpital Jerozolimski w Malborku, przytułek dla sierot i starców przy ulicy Sierocej w Gdańsku);
- szkoły (seminarium duchowne w Pelplinie, d. kolegium jezuickie w Chojnicach, Wyższa Szkoła Techniczna – ob. Politechnika Gdańska);
- hipodromy (Sopot-Wyścigi, Starogard Gdański).
- karczmy (Trąbki Wielkie, Tczew).
Obiekty obronne
Dzieła fortyfikacji reprezentowane są przez zespoły fortyfikacji, najczęściej pochodzące ze średniowiecza i nowożytności: mury miejskie, baszty, bramy, twierdze (m.in. Gdańsk, Gdańsk-Wisłoujście, Lębork, Chojnice, Starogard Gdański, Tczew). Ważną grupę stanowią umocnienia nadbrzeżne (w Gdańsku w rejonie Nowego Portu i Brzeźna, w Gdyni oraz na Półwyspie Helskim).
Zabytki techniki
Najstarsze na terenie regionu, nowożytne zabytki techniki zachowały się m.in. wzdłuż Potoku Oliwskiego – młyny, prochownie, kuźnie. Jednakże większość zabytków techniki pochodzi z XIX i XX wieku. Wśród nich wymienić należy:
- obiekty produkcyjne zlokalizowane w folwarkach (gorzelnie, browary, kuźnie),
- duże, najczęściej miejskie zespoły produkcyjne (zespół browaru w Gdańsku-Wrzeszczu, Cukrownia Pruszcz w Pruszczu Gdańskim, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Gdańsku),
- portowe obiekty przemysłowe (Gdynia - elewator zbożowy, magazyn długoterminowy),
- urządzenia wodne (Kanał Raduni w Gdańsku i Pruszczu Gdańskim, śluza w Przegalinie, XVII-wieczna śluza Kamienna Grodza w Gdańsku, pochylnia w Mylofie,
- zabytki dziedzictwa kolejowego: wieże ciśnień, semafory, parowozy, wagony (Skansen Parowozownia Kościerzyna),
- mosty stałe (Tczew-Lisewo, Bytów), zwodzone (dwa mosty w Rybinie).
Charakterystyczną dla regionu grupę zabytków techniki stanowią obiekty związane z dziedzictwem morskim i rzecznym, które zostały wskazane w dalszej części tekstu.
Cmentarze
Wśród zabytkowych cmentarzy (99 wpisanych do rejestru zabytków) występują:
- rzymskokatolickie (Czersk, Chojnice, Lipusz),
- ewangelickie (Salino, Ciechocin, leśników w Pysznie),
- mennonickie (Orłowo, Stogi, Szaleniec),
- żydowskie (Sopot, Gdańsk, Starogard Gdański, Stary Dzierzgoń, Skarszewy - Bączek),
- wojenne (z czasu I wojny światowej: jeńców austriackich w Tczewie-Suchostrzygach, jeńców rosyjskich w Czarnem).
Zabytkowe zespoły zieleni
Zabytkowe parki województwa można podzielić dwie zasadnicze grupy:
- parki stanowiące część zespołu dworsko- lub pałacowo-parkowego (Park Oliwski i Oruński w Gdańsku, Chynów, Rynkówka, Gołębiewo Średnie)
- parki stanowiące pozostałość po zespole dworsko- lub pałacowo-parkowym (Smarzewo).
Odrębną grupę stanowi zieleń komponowana, jak Wielka Aleja w Gdańsku-Wrzeszczu oraz aleja leżąca pomiędzy Osłoninem a Rzucewem. Ogółem na terenie regionu wpisano do rejestru zabytków 261 obiektów.
Miejsca historyczne
Ponadto w regionie licznie występują miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne, bądź działalność wybitnych osobistości: Pole bitwy na Półwyspie Westerplatte, Plac Solidarności w Gdańsku, obozy kaźni - obóz Stuthoff, miejsca martyrologii - Piaśnica, Las Szpęgawski, liczne pomniki i tablice pamiątkowe (słup zaślubinowy i pomnik gen. Hallera w Pucku).
Dziedzictwo morskie i rzeczne
Na obszarze województwa pomorskiego występuje wiele charakterystycznych zabytków dziedzictwa morskiego i rzecznego. Należą do nich w szczególności:
1. stanowiska archeologiczne zlokalizowane pod powierzchnią wód Bałtyku,
2. wraki dawnych jednostek pływających leżące na dnie morskim,
3. latarnie morskie wraz z towarzyszącą zabudową: w Rozewiu (wraz z maszynownią i syrenownią), w Krynicy Morskiej, w Czołpinie (wraz z osadą latarników), w Helu, w Gdańsku-Nowym Porcie oraz latarnia Stilo koło Sasina,
4. zabytkowe jednostki pływające, wśród nich najcenniejsze: Statek-Muzeum „Sołdek”, Statek-Muzeum „Dar Pomorza”, Okręt-Muzeum „Błyskawica”,
5. historyczne porty, stocznie z towarzyszącą zabudową i pochylniami,
6. liczne kanały z przepustami, śluzami, mostami i stacjami pomp (dolina Delty Wisły),
7. zabytkowe młyny i elektrownie wodne (np. na rzece Raduni: w Łapinie, Bielkowie i Straszynie, na rzece Wierzycy w Czarnocińskich Piecach, Stockim Młynie i w Kolinczu, a ponadto na rzece Słupi i Brdzie,
8. słupy graniczne,
9. zabytki etnograficzne (np. łodzie rybackie z rejonu Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego),
10. stacje ratownictwa brzegowego (Jastarnia, Łeba),
11. zabytki polskiego żeglarstwa (jacht „Dal” i „Opty”).
Dziedzictwo archeologiczne
Na obszarze województwa wpisano do rejestru zabytków 555 stanowisk archeologicznych. Na liście tej znajdują się najważniejsze dla regionu obiekty archeologiczne takie jak: grodziska, cmentarzyska kurhanowe, osady, a także założenia miejskie i zamkowe. Ponadto w regionie działają rezerwaty archeologiczne: Kręgi Kamienne w Leśnie i w Odrach. W ostatnim czasie (2008 r.) w Rzucewie utworzono park kulturowy „Osada Łowców Fok”.
WYBIERZ WOJEWÓDZTWO 
